Sprostanie stale rosnącym potrzebom społecznym przy ograniczonych zasobach naturalnych wymaga poszukiwania nowych i lepszych metod gospodarowania. Uważa się, że stanowi to wyzwanie i jednocześnie szansę gospodarczą Europy. Eko-innowacje mogą być jednym z filarów strategii Unii Europejskiej. Rozwój innowacji ekologicznych ma znaczący potencjał handlowy we wszystkich sektorach gospodarki.
W celu ułatwienia rozwoju tego rynku, Komisja Europejska poprzez Dyrekcję Generalną ds. Środowiska, w ramach Programu Ramowego na Rzecz Konkurencyjności i Innowacji (Competitiveness and Innovation framework Programme; 2007-2014) powołała Obserwatorium eko-innowacji (Eco-Innovation Observatory; EIO).
Jego zadaniem jest opracowywanie zintegrowanych źródeł informacji i analiz o trendach i rynkach innowacji ekologicznych, kierowanych do: biznesu, polityki, naukowców, analityków. W szczególności informacje są przeznaczane dla potrzeb inicjatyw Unii Europejskiej, jak na przykład Planu Działań na rzecz Technologii Środowiskowych (the Environmental Technologies Action Plan; ETAP). Obserwatorium eko-innowacji jest platformą gromadzącą strukturyzowane dane i analizy dotyczące szerokiej gamy innowacji ekologicznych w Unii Europejskiej oraz w kluczowych regionach świata.
Poza dostępem do zagregowanych danych, Obserwatorium publikuje szereg analiz i opracowań. Rokrocznie są to raporty o stanie innowacji ekologicznych w państwach Unii Europejskiej (od 2010 do 2013 r.) oraz szereg raportów tematycznych, np.: „Eco-innovate! A guide to eco-innovation for SMEs and business coaches”, „Water Innovation. How Eco-Innovation can contribute to the sustainability of Europe‘s water resources”, „Resource-efficient construction. The role of eco-innovation for the construction sector in Europe”. Wszystkie raporty są dostępne pod adresem internetowym Obserwatorium – http://www.eco-innovation.eu.
Zrozumieć eko-innowacje
Obserwatorium wypracowało podejście do definiowania innowacji w sposób integrujący aspekty środowiskowe i systemowe podejście do cyklu życia.
Wypracowana definicja mówi, że:
Eko-innowacja to wprowadzenie każdego nowego lub znacząco ulepszonego produktu (towaru lub usługi), procesu, zmiany organizacyjnej i rozwiązania marketingowego, powodujące zmniejszenie zużycie zasobów naturalnych (w tym materiałów, energii, wody i ziemi) oraz ogranicza uwalnianie szkodliwych substancji w całym cyklu życia.
Obserwatorium proponuje dla potrzeb upowszechniania idei uproszczoną definicję:
Innowacje ekologiczne to wszelkie innowacje, które zmniejsza zużycie zasobów naturalnych i ograniczają uwalnianie szkodliwych substancji w cyklu życia.
Cykl życia i teoria systemów*
Trudno jest zrozumieć eko-innowacje w sposób holistyczny bez odwołania się do ogólnej teorii systemów.
Systemem, czyli dowolnym bytem istniejącym poprzez współdziałanie swoich części, jest każdy naturalny lub sztuczny twór, na przykład: żywy organizm, maszyna, organizacja. Systemem jest ustój państwa, przedsiębiorstwo, produkt, usługa a nawet koncepcja filozoficzna lub naukowa. Różnią je stopnie złożoności, sposób powołania, cele i funkcje. Mają jednak wspólną cechę – nie są wieczne. Jak stwierdza Czesław Cempel, „jedną z naczelnych obserwacji i uogólnień ogólnej teorii systemów jest cykliczność przejawiania się wszystkich systemów naturalnych i sztucznych, ożywionych i nieożywionych. Systemy powoływane są do życia w sposób naturalny bądź sztuczny, żyjąc lub pracując zadany odcinek czasu, a potem aktywność ich zamiera i rozpływają się one w otoczeniu.”
Cykl życia systemów naturalnych składa się z trzech kolejnych etapów:
- wyodrębnienia z otoczenia
- współdziałania z otoczeniem
- utraty efektywności i powrotu do środowiska.
Cykle naturalne zamykają się w środowisku. Natomiast cykle sztuczne mają swój początek i koniec w użytkowniku, ponieważ rodzą się z jego potrzeby i giną, gdy potrzeba lub zdolność jej zaspokajania znika.
Rozważne tworzenie sztucznych systemów musi uwzględniać wszystkie koszty ich pełnego cyklu, czyli koszty życia (funkcjonowania systemu) i powodowane nim koszty społeczne i środowiskowe. Ograniczenia zasobów wymagają wielopoziomowych cykli obiegu energii i materiałów, zmierzające, jak to tylko możliwe, do zamknięcia ostatniego cyklu życia systemu sztucznego tak jak dla naturalnego – poprzez powrót do środowiska. Zrównoważona działalność wymaga uwzględnienia w kosztach cyklu wymagań przyszłych pokoleń. W tym ujęciu rzeczywisty koszt powołania systemu do życia przedstawia rysunek nr 3.
Obszary innowacji ekologicznych
Przepływy surowców
Innowacje zmniejszające wykorzystanie surowców w łańcuchu produkcji i dystrybucji, powtórne ich użycie oraz wpływanie na postawy społeczne przyczyniające się do lepszego wykorzystania ograniczonych zasobów są zagadnieniem fundamentalnym.
EIO bada wiele form innowacji związanych z przepływani surowców, na przykład:
– opracowanie nowych materiałów,
– nowe usługi, które obniżają zapotrzebowanie na deficytowe surowce,
– zwiększenie żywotności i trwałości produktów,
– opracowania nowych budynków, lekkich i energooszczędnych,
– ograniczenie bezładnej zabudowy miejskiej,
– uwzględnianie aspektów efektywności zasobów w urbanistyce i gospodarce przestrzennej.
Innowacje procesowe
Eko-innowacje procesowe przyczyniają się do zmniejszenia zużycia surowców, a tym samym są jednymi z najważniejszych aspektów do uwzględnienia we wskaźnikach ocen. Wiążą się z zasady z niskim ryzykiem i niskimi kosztami wprowadzania. Innowacje procesowe obejmują usprawnienia i ulepszenia produkcji lub metody dostaw.
Eko-innowacje procesowe minimalizują lub ograniczają emisję produkcji i konsumpcji, na przykład poprzez recykling. Takie innowacje mogą polegać na eliminowaniu szkodliwych substancji w procesie produkcji, optymalizacji procesu produkcyjnego (na przykład poprzez poprawę efektywności energetycznej) lub zmniejszaniu negatywnego wpływu skutków produkcji (emisje). Z innowacjami procesowymi wiążą się takie pojęcia jak: czysta produkcja, zerowa emisji, zero odpadów, efektywność materiałowa.
Produkty eko-innowacyjne
Produkty eko-innowacyjne to towary i usługi produkowane w taki sposób, aby ogólny wpływ na środowisko był minimalny. To przyjaźniejsze dla środowiska produkty materialne, takie jak na przykład domy pasywne. Szczególnie istotne są usługi społeczne, ponieważ mogą mieć większe znaczenie dla środowiska niż produkty materialne. W dużej skali mogą silniej oddziaływać na korzystne trendy i zjawiska. Eko-innowacyjne usługi obejmują ekologiczne produkty finansowe, usługi środowiskowe (np. zarządzanie odpadami) a także usługi zmniejszające zapotrzebowanie na produkty materialne (np. dzielenie się samochodem).
Innowacje organizacyjne
Eko-innowacje organizacyjne polegają na implementacji metod organizacyjnych i systemów zarządzania służących ochronie środowiska w produkcji i konsumpcji. Wynikiem zmian organizacyjnych w wymiarze społecznym są oddziaływania na procesy nauki i edukacji. Innowacje organizacyjne obejmują systemy zapobiegania zanieczyszczeniu, zarządzania środowiskiem, systemy audytu i zarządzania łańcuchami współpracy między firmami. Służą na przykład zamykaniu pętli surowcowych i minimalizacji szkód środowiskowych w całym łańcuchu wartości.
Innowacje marketingowe
Reklama eko-innowacji wymaga zmian produktu lub opakowania, lokowania produktu, promocji i ceny. Przyczynia się do zakupu, użytkowania i wdrażania innowacji ekologicznych. Marketing jest tu narzędziem do zrozumienia i komercjalizacji produktów lub usług ekologicznych.
Wybory konsumentów nie zawsze są racjonalne a zrozumienie reakcji rynku i konsumentów na produkty związane z innowacjami ekologicznymi staje się strategiczną wiedzą dla dostawców nowych rozwiązań.
Innowacje społeczne
Czynnik ludzki jest integralną częścią każdej innowacji ekologicznej. Określa on rynek, zmiany zachowań i stylu życia, co przekłada się na zapotrzebowanie na zielone towary i usługi. Wymiar społeczny obejmuje metody zaangażowania potencjału twórczego społeczeństwa, na przykład ekologicznych koncepcji życia lub społecznej odpowiedzialności biznesu. Zrównoważona konsumpcja jest kluczowym słowem w kontekście eko-innowacji społecznych
Cechy eko-innowacji
Nowość
Najważniejszym aspektem nowości dla analizy EIO jest otwartość krajowych rynków na wdrożenia i adaptacje nowych procesów i produktów eko-innowacyjnych. Można to mierzyć na przykład tempem wzrostu przemysłu ekologicznego.
Siła oddziaływania – od pojedynczych zmian do rozwiązań systemowych
Innowacje mogą przyczyniać się do drobnych zmian, ale mogą też radykalnie wpływać na zmiany systemowe. Niektóre innowacje zwiększają efektywność procesów („więcej za mniej”), ograniczają zużycie surowców, zmniejszają szkodliwość dla środowiska lecz z zasady nie eliminują tych procesów. Są postrzegane jako praktyczne i zorientowane na etapy działań w perspektywie krótkoterminowej. Przeciwstawnym rodzajem innowacji są te, które przynoszą radykalną zmianę systemu. Odnosi się to nie tylko do radykalnych i przełomowych technologii, które zmieniają warunki rynkowe, ale także do wszystkich typów zmian systemowych, takich jak zmiany przemysłowe, społeczne i behawioralne. Na przykład, system zmienia się z liniowego na zamknięty, gdzie wykorzystuje się odpady jako surowce dla nowych procesów. Takie innowacje zmieniają przepływy surowcowe w społeczeństwie, są więc związane z długoterminowymi celami w zakresie zrównoważonego wykorzystania zasobów.
Skale innowacji
Badanie eko-innowacji odbywa się w trzech różnych skalach: mikro, mezo i makro. Analizy na poziomie mikroekonomicznym są trudne do wykonania (są to rozproszone zjawiska) i nie poddają się próbom kompleksowego ujęcia. W mikroskali innowacje mogą nieść negatywne zjawiska w większych skalach. Na przykład, innowacja może być na tyle atrakcyjna rynkowo, że przyczynia się do wzrostu konsumpcji w stopniu dającym w sumie negatywny efekt ekologiczny. Z tego powodu wskaźniki w skali mikro badane są pod kątem wpływu w większych skalach.
Determinanty eko-innowacji
W przypadku, gdy korzyści z eko-innowacji w skali makro nie idą w parze z korzyściami w skali mikro, niezbędne jest stymulowanie zachowań podmiotów w skali makro. Wyróżniono pięć kapitałów determinujących zachowania jednostek:
- ekonomiczny (pozycja na rynku, popyt, dostęp do kapitału, uzależnienie zewnętrzne)
- technologiczny (dostęp i umiejętność rozwijania i stosowania rozwiązań technicznych i technologicznych)
- naturalny (zaspokojenie potrzeb surowców i zasobów naturalnych)
- społeczny:
- kapitał ludzki i wiedza (zdolność do nauki, zarządzanie wiedzą, umiejętnościami)
- kapitał organizacyjny (zdolność do organizowania i zarządzania organizacjami)
- kapitał sieciowy (zdolność do współpracy i zdolności do podejmowania działań zbiorowych)
- kulturowy (w tym zachowania konsumentów, postawy wobec zmian, wobec ryzyka).
Obok kapitałów wiodące znaczenie dla kształtowania zachowań mają ramy prawne i polityczne (system prawny, standardy i normy, prawa własności intelektualnej, polityka fiskalna, zamówienia publiczne, dotacje).
W tych obszarach znajduje się potencjał oddziaływania na kierunki zmian i w nich buduje się narzędzia polityk.
Wskaźniki eko-innowacji
Wskaźnik eco-innowacji (Eco-Innovation Scoreboard; Eco-IS) opracowany przez Eco-Innovation Observatory jest narzędziem do oceny i prezentacji wyników innowacji ekologicznych w państwach członkowskich UE. Zagregowany wskaźnik pokazuje osiągnięcia w różnych wymiarach innowacji ekologicznych w porównaniu do średniej UE oraz podkreśla mocne i słabe strony. Wskaźnik Eco-IS pokazuje różne aspekty, dzięki wyróżnieniu 16 składowych pogrupowanych w pięć obszarów tematycznych:
– Nakłady na innowacje ekologiczne
– Działania w eko-innowacjach
– Wydajność innowacji ekologicznych
– Efektywność gospodarowania zasobami
– Efekty społeczno-ekonomiczne.
Eco-IS jest uzupełnieniem innych metod pomiarowych innowacyjności krajów UE i ma na celu promowanie całościowego spojrzenia na wyniki gospodarcze, środowiskowe i społeczne.
Raport o eko-innowacyjności – Polska2013**
Polska gospodarka jest jedną z najsłabiej wykorzystujących zasoby i najmniej energooszczędnych gospodarek w UE. Eko-innowacje są kluczową strategią dla decydentów gospodarczych i politycznych, jednak nie jest ona dostatecznie wykorzystana.
Polska, z wynikiem znacznie poniżej średniej (45 na 100), uzyskała przedostatnie miejsce wśród 28 krajów Unii Europejskiej. W 2010 roku Polska w tym zestawieniu miała 4 miejsce od końca, w 2011 roku ostatnie, w 2012 roku trzecie od końca. Co powinno bardziej martwić niż odległe miejsca w rankingu to to, że w ciągu 4 ostatnich lat, na tle sześciu najmniej innowacyjnych krajów Europy, Polska miała trend spadkowy.
Kraj ma niską skuteczność we wszystkich komponentach eko-innowacji, a szczególnie w obszarach badań i rozwoju, inwestycji w innowacje, inwestycji w zielone technologie. Słabe są też wyniki ekonomiczne eko-innowacji. Polski rynek zielonych technologii jest we wczesnej fazie rozwoju i przez to ma duży potencjał wzrostu. Inwestycje w innowacje ekologiczne były związane głównie z technologiami ochrony środowiska.
Bariery dla innowacji ekologicznych w Polsce mają przede wszystkim charakter gospodarczy i leżą w: dostępności do kapitału, niepewności zwrotu z inwestycji, słabym systemie zachęt ekonomicznych i podatkowych. Znaczące są też bariery administracyjne oraz niewystarczająca wiedza na temat potencjalnych korzyści ekonomicznych z wdrożenia ekoinnowacji.
Chociaż Polska nie stworzyła zintegrowanej polityki eko-innowacji, to jednak w kwietniu 2014 roku przyjęła program Inteligentny Rozwój 2014-2020, gdzie istotnymi zagadnieniami są m.in. zmniejszenie ilości odpadów, recykling, zrównoważony transport, energooszczędne budownictwo, energooszczędne technologie. Te wskazania mogą dać impuls do rozwoju bardziej kompleksowego podejścia strategicznego i koncentracji środków publicznych na najbardziej obiecujące rozwiązania innowacji ekologicznych.
W Polsce powinna nastąpić w najbliższych latach poprawa w obszarze innowacji ekologicznych. Jednak zmiana w kierunku gospodarki efektywnie korzystającej z zasobów systemowych wymaga długotrwałych wysiłków innowacyjnych. Pogodzenie wzrostu gospodarczego oraz wyzwań środowiskowych i społecznych wymaga wdrożenia spójnej polityki państwa, zgodnej z zasadami zrównoważonego rozwoju. Wspieranie innowacji ekologicznych powinny być postrzegane jako szansa dla gospodarki, a nie jako jej obciążenie.
5.03.2015, Mariusz Szabłowski
źródło:
Eco-Innovation Observatory Methodological report, August 2012, www.eco-innovation.eu
*źródło: Czesław Cempel, http://neur.am.put.poznan.pl/is/index.html
** Eco-Innovation Observatory, Country Profile 2013: Poland, Michal Miedzinski, www.eco-innovation.eu/countries
